Dat preventie zich enkel via algemene boodschappen richt op een erg breed publiek, is achterhaald. Sinds 1980 moedigt de Wereldgezondheidsorganisatie het gebruik van gezondheidsdoelstellingen aan als hulpmiddel om het gezondheidszorgbeleid te sturen, prioriteiten te stellen, betrokkenheid van stakeholders te bevorderen en de resultaten van een preventief gezondheidszorgsysteem te evalueren.
Beleidsdoelstellingen
In het kader van Health 2020 vraagt de WHO uitdrukkelijk aan de lidstaten om gezondheidsdoelstellingen op te stellen. Die doelstellingen kunnen zich richten op specifieke doelgroepen die extra aandacht of bescherming nodig hebben, of meer risico lopen om ziek te worden. Een doelgroep kan ook bestaan uit mensen die tot eenzelfde leeftijdsgroep behoren (ouderen, jongeren), of op een andere manier een groep vormen (zwangere vrouwen, mensen met een lage sociaal-economische status). De doelgroepen worden vaak onderscheiden volgens het ziektestadium: van de gezonde bevolking tot personen met een ziekte.
Van global naar micro
Wereldwijd werkt de WHO met de Sustainable Development Goals (SDG) als kader voor preventie. SDG 3 wil vroegtijdige sterfte door niet-overdraagbare aandoeningen tegen 2030 met een derde verminderen en linkt die doelstelling aan ten minste negen andere SDG’s (zoals bijvoorbeeld armoede). Europa gebruikt verschillende kanalen rond preventie. Het European Center for Disease Control speelt een centrale rol in de preventie van infecties (denk maar aan corona); de Europese Raad en Commissie vaardigen richtlijnen uit die inzetten op specifieke aandoeningen. Recent werd de EU-richtlijn rond kankerscreening uitgevaardigd. De EU investeert 4 miljard in het ‘Beating Cancer Plan’ om de lidstaten te ondersteunen in de doelstelling om tegen 2025 90% van de risicogroepen te screenen op borst-, baarmoederhals- en darmkanker. Daarnaast wordt ingezet op long-, prostaat- en, onder bepaalde omstandigheden, maagkanker.
In België zet het federale niveau via de nieuwe meerjarenbegroting in op een drieledig luik via (1) zorgpaden (bv. een voortraject voor patiënten met een diabetesrisico en follow-up van diabetespatiënten); (2) financiële toegankelijkheid (bv. het verlagen van de maximumfactuur tot 250 euro voor mensen met de laagste inkomens) en (3) tandzorg (bv. het opheffen van de leeftijdsbeperkingen voor preventieve zorg). Vlaanderen vult gezondheidsdoelstellingen in als specifieke, meetbare en algemeen aanvaarde doelstellingen die men in een bepaalde periode wil realiseren om een gezondheidswinst op bevolkingsniveau te realiseren. De Vlaamse overheid startte ermee in 1998 en telt er vandaag vijf (waarvan drie actieve). Opvallend: ondanks het positieve Europese advies om naast screening voor baarmoederhalskanker, borstkanker en colonkanker ook long-, prostaat- en maagkanker mee te nemen voor bepaalde risicogroepen, wordt dat niet uitgerold in de gezondheidsdoelstelling rond kanker. De doelstelling ‘gezonder leven’ wordt dan weer wel uitgebreid met val- en fractuurpreventie bij ouderen, preventieve mondzorg en geestelijke gezondheidsbevordering. Een nieuwe Vlaamse doelstelling rond milieu en gezondheid is in de maak en zal inzetten op de link tussen milieu en klimaat enerzijds en gezondheid anderzijds. Ook leefbaarheid en (on)gezonde – gevaarlijke stoffen komen aan bod.
Tot slot zijn de lokale besturen aan de slag via ‘Gezonde Gemeente’. Meer dan 270 Vlaamse en Brusselse steden en gemeenten kozen voor die aanpak. Het stappenplan voorziet in het bepalen van doelstellingen binnen de gemeenten, maar laat hen volledig vrij in het uitwerken van doelstellingen en acties. De doelstellingen en actieplannen zijn er. Maar er valt geen duidelijke lijn te trekken van de WHO- of Europese doelstellingen naar de federale, Vlaamse en lokale besturen. Elk bestuursniveau heeft en neemt de vrijheid om eigen doelstellingen te formuleren en eigen initiatieven te nemen. Erg duidelijk en gericht is dat niet: zo leidde de EU-doelstelling rond longkankerscreening tot discussie op het federale niveau en bleek de Vlaamse gezondheidsdoelstelling rond kankerscreening intussen stopgezet.
De doelstellingen en actieplannen zijn er. Maar er valt geen duidelijke lijn te trekken.
Naar een preventiebeleid met impact
De gefragmenteerde aanpak rond preventie roept vragen op. Vier grote aandoeningen (hart- en vaatziekten, kanker, chronische luchtwegaandoeningen en diabetes type 2) zijn verantwoordelijk voor 90% van de sterfgevallen en 85% van jaren in minder goede gezondheid. Die aandoeningen slorpen minstens een derde van het gezondheidsbudget op. Dan is het logisch om wat betreft preventie gericht in te zetten op die niet-overdraagbare aandoeningen. Het grootste deel van de ziektelast door die aandoeningen wordt veroorzaakt door vermijdbare en behandelbare risicofactoren. Vier beïnvloedbare gedragsrisicofactoren zijn daarin essentieel: tabaksgebruik, ongezonde voeding, gebrek aan lichaamsbeweging en schadelijk alcoholgebruik. Ze leiden tot biologische risicofactoren, waarbij overgewicht en obesitas, hoge bloeddruk, verhoogde glucose en cholesterol de meest voorkomende zijn. Bij elkaar genomen veroorzaken die vermijdbare risicofactoren meer dan twee derde van de NOA-last in de EU-regio. Preventieve interventies gericht op risicofactoren zijn de meest kosteneffectieve opties. Het is echter te kort door de bocht om enkel naar kosteneffectiviteitsanalyse te kijken. Bij het selecteren van preventie-interventies wordt het best rekening gehouden met zowel effectiviteit, kosteneffectiviteit, betaalbaarheid, uitvoeringscapaciteit, haalbaarheid en het effect op gezondheidsgelijkheid. Zo blijkt farmacologische therapie de drijvende kracht achter vermeden sterfte, maar blijkt die veel moeilijker op te schalen dan preventie van risicofactoren. Er zijn daarom extra inspanningen nodig om therapietrouw te versterken. Bovendien wordt het best ingezet op een combinatie van individuele én bevolkingsbrede interventies
